Wonen met zorg en welzijn

Enkele uitgangspunten

Gekoppeld aan de provinciale bevolkings- en woningbehoefteprognose wordt ook een indicatie gegeven van de (regionale) opgaven, die er in Brabant liggen op het vlak van wonen met zorg en welzijn5. Hierbij is onderscheid gemaakt in ‘beschermd wonen’, ‘beschut wonen’ en ‘geschikt wonen’. De vooruitberekeningen beslaan de periode 2018 tot 2045 en hebben betrekking op alle huishoudens (met verschillende gradaties van mobiliteitsbeperkingen) en op ouderen in instellingen (‘verpleging en verzorging’).
Voor het eerst wordt er, aan de hand van een aantal scenario’s, ook een inschatting gemaakt van de ontwikkeling van de vraag naar ‘Volledig Pakket Thuis (VPT)’ en van de uitstroom uit het ‘beschermd wonen’ in de GGZ.

Klik hier voor de definities van beschermd, beschut en geschikt wonen, de definities van nultredenwoningen, aangepaste woningen en geclusterde ouderenwoningen (alle behorend tot het ‘geschikt wonen’), de definities van de mate van mobiliteitsbeperkingen van huishoudens en de definities van Volledig Pakket Thuis en ‘GGZ-beschermd wonen’.

Ouderenzorg; verpleging en verzorging (V&V)
In de prognose is rekening gehouden met de ontwikkelingen in het rijksbeleid, waardoor een groot deel van de verzorgingshuiszorg is geëxtramuraliseerd. Sinds 2014 worden er alleen nog nieuwe indicaties afgegeven voor ‘Beschut wonen met intensieve begeleiding en uitgebreide verzorging’ (VV-04). Van het aantal plaatsen in verzorgingshuizen (het ‘beschut wonen’) is in Brabant inmiddels nog maar ruim een derde over ten opzichte van 2010 (van 12.200 naar 4.500 plaatsen). Daarmee is de afbouw bijna geheel gerealiseerd. In 2020 en 2021 zal de resterende afbouw plaatsvinden.

Het aantal plaatsen in verpleeghuizen (VV-05 t/m VV-09, oftewel het ‘beschermd wonen’) is in de periode 2010 tot 2015 in onze provincie gegroeid van zo’n 12.000 naar 15.000 plaatsen, vooral door de toename van het aantal 75+-ers.
Tussen 2015 en 2018 is het aantal verpleeghuisplaatsen ietwat afgenomen (naar 14.750 plaatsen). Dit komt doordat hospices niet meer onder het beschermd wonen vallen en doordat de vraag minder is gestegen, omdat mensen later naar het verpleeghuis gaan en er ook korter verblijven.

Maar wellicht is ook de vraag minder toegenomen, omdat meer ouderen gebruik maken van een ‘Volledig Pakket Thuis’ (VPT). Hierbij krijgen ouderen de verpleeg- en verzorgingshuiszorg aan huis of in een geclusterde woonvorm (het betreft zelfstandige woningen, dus geen instellingsplaatsen). Naast het VPT kunnen ouderen deze zorg ook thuis ontvangen via een ‘Modulair Pakket Thuis (MPT)’ of een ‘Persoonsgebonden budget’ (PGB).
Steeds meer ouderen maken hier gebruik van. Zo is in Nederland het gebruik van VPT van 2018 op 2019 met 17% gegroeid. In 2019 maken 8.500 ouderen in Nederland gebruik van een VPT, in Brabant betreft het zo’n 1.200 ouderen. Het is nog onzeker hoe de vraag naar VPT zich verder gaat ontwikkelen. Over het gebruik van het MPT en PGB zijn geen cijfers beschikbaar.

Gehandicaptenzorg (GHZ)
Naast de instellingsplaatsen voor ouderen zijn er in Brabant nog 10.850 instellingsplaatsen in de gehandicaptenzorg (GHZ) en ruim 1.100 instellingsplaatsen in de psychiatrie (GGZ).
Door extramuralisering is het aantal instellingsplaatsen in de gehandicaptenzorg tussen 2015 en 2018 met bijna 1.100 plaatsen afgenomen. In de prognose blijft het aantal instellingsplaatsen voor de GHZ ongeveer gelijk. Er zijn geen gegevens over de extramurale behoefte vanuit de GHZ.

Geestelijk gezondheidszorg (GGZ)
Ook het aantal instellingsplaatsen in de GGZ is tussen 2015 en 2018 afgenomen, met 350 plaatsen. Dit komt door de ambulantisering, waarbij tot 2020 een derde van de instellingsplaatsen afgebouwd is. De instellingsplaatsen in de GGZ betreffen de curatieve (behandel)plaatsen.
Daarnaast kent de GGZ ‘beschermd wonen’. Dit zijn ook instellingsplaatsen, vaak in de vorm van woongroepen, gericht op begeleiding bij het wonen en dagelijkse activiteiten. Deze instellingsplaatsen zijn in 2015 overgeheveld naar de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning), waardoor gemeenten er nu voor verantwoordelijk zijn6. Gemeenten hebben hierbij de taak om mensen meer in de wijk te huisvesten en te begeleiden, in plaats van in een instelling.
In opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) is in 2015 het advies ‘Van beschermd wonen naar een beschermd thuis’ opgesteld7. Dit advies pleit voor een afname van twee derde van de capaciteit van het beschermd wonen in de GGZ. De uitstroom uit het beschermd wonen leidt tot een toename van de vraag naar sociale huurwoningen. Daarbij wordt ingeschat dat de helft van het aantal mensen die uitstromen, een zelfstandige woning nodig heeft (met ambulante begeleiding) en de ander helft een vorm van beschut wonen, bijvoorbeeld in een geclusterde woonvorm (dit betreft ook woningen).
In Noord-Brabant zijn in 2019 bijna 2.500 instellingsplaatsen voor beschermd wonen in de GGZ. In de prognose zijn in enkele scenario’s de mogelijke effecten berekend van een uitstroom uit het ‘GGZ-beschermd wonen’.

Geschikt wonen
Bij het geschikt wonen wordt onderscheid gemaakt in nultredenwoningen, aangepaste woningen en geclusterde ouderenwoningen. Daarnaast zijn er de overige woningen (niet geschikt).
De huishoudens worden onderscheiden naar de mate van mobiliteitsbeperkingen: geen, licht, matig en zwaar. In figuur 10.1 en figuur 10.2 is de verhouding te zien tussen de mate van mobiliteitsbeperkingen van de huishoudens en de verschillende woningtypen waarin zij wonen in 2018. Deze verhoudingen worden in de prognose gelijk gehouden.

Verdeling van huishoudens met een mobiliteitsbeperking naar woningtypen
Noord-Brabant, 2018

Verdeling van woningtypen naar huishoudens met een mobiliteitsbeperking
Noord-Brabant, 2018

In 2018 heeft 13% van de huishoudens in Brabant een mobiliteitsbeperking. Dit zijn 148.400 huishoudens. Bijna de helft (70.400) hiervan zijn huishoudens in de leeftijdscategorie 75+, ruim een vijfde (33.000) zijn huishoudens tussen 65 en 75 jaar. Naarmate de mobiliteitsbeperking zwaarder wordt, woont een steeds groter deel van de huishoudens in een geschikte woning. Bij huishoudens met een zware mobiliteitsbeperking geldt dit voor 61%. Vooral de aangepaste (ouderen)woningen worden bewoond door huishoudens, die deze aanpassingen ook echt nodig hebben vanwege matige tot zware mobiliteitsbeperkingen. In de geclusterde ouderenwoningen (o.a. serviceflats, aanleunwoningen en woon-zorgcomplexen) wonen meer huishoudens, die nog geen mobiliteitsbeperking hebben. Dit zijn veelal huishoudens, die al uit voorzorg naar een dergelijke ouderenwoning zijn verhuisd.

De opgaven

De komende jaren liggen er stevige opgaven op het vlak van wonen met zorg en welzijn. In tabel 10.1 is een (kwantitatieve) indicatie gegeven van deze opgaven, die overal in Brabant spelen. Een meer regiospecifiek beeld van deze opgaven is terug te vinden in bijlage G-1 en bijlage G-2.

Beschermd, beschut en geschikt wonen in Noord-Brabant; een indicatie van de opgaven, 2018-2045

De intramurale opgave
Verhoudingsgewijs ligt de sterkste groei bij het beschermd wonen. Zoals tabel 10.1 laat zien, zal het aanbod tussen tot 2045 bijna moeten verdubbelen. Voor het beschermd wonen, waar de zwaardere, meer intensieve vormen van zorg worden geboden, komt de vraagraming anno 2045 14.500 plaatsen hoger uit dan het aanbod van 14.750 (intramurale) plaatsen in 2018 (+98%).

Ontwikkeling van de vraag naar beschermd, beschut en geschikt wonen
Noord-Brabant, 2012-2045 (2018 = 100)

De extramuralisering van verzorgingshuizen is bijna afgerond. Tussen 2018 en 2021 neemt de capaciteit in verzorgingshuizen in onze provincie nog (verder) af, met zo’n 200 plaatsen. Samenhangend met de toenemende vergrijzing van de Brabantse bevolking neemt de vraag in de loop van de jaren ’20 echter wel weer toe, omdat ook op termijn nog een groot deel (75%) van de ‘VV-04’ beschut kan wonen (figuur 10.3). Tussen 2021 en 2045 zal de vraag naar beschut wonen met 3.100 plaatsen toenemen.

In 2007 is de VPT-regeling geïntroduceerd als stimulans voor het scheiden van wonen en zorg. De afgelopen jaren is het aantal Wlz-cliënten dat gebruik maakt van een ‘Volledig pakket thuis’ (VPT) sterk gestegen. Het aantal VPT-cliënten groeit momenteel sterker dan het aantal instellingsplaatsen. Als deze groei doorzet, zijn er uiteindelijk minder instellingsplaatsen nodig, omdat de zorg zich dan verplaatst naar zelfstandige woningen. In welke mate deze ontwikkelingen zich gaan doorzetten, hangt onder meer af van de manier waarop de zorg geregeld wordt. Iedereen in zijn/haar eigen huis een VPT aanbieden, is niet haalbaar en ook niet voor iedereen wenselijk. In geclusterde ouderenwoningen, zoals aanleunwoningen en wooncomplexen, is deze zorg wellicht wel goed te organiseren. En mogelijk kunnen ook ouderen die daar in de buurt wonen, zorg aan huis ontvangen.

Met name onder invloed van de vergrijzing zal de vraag naar beschermd en beschut de komende jaren zal sterk toenemen. Deze vraag kan ingevuld worden door nieuwe instellingsplaatsen te realiseren, maar met het VPT kan deze zorg (deels) ook in zelfstandige woningen, waaronder geclusterde woonvormen voor ouderen, geleverd worden. Daarmee kan tegemoet worden gekomen aan de wens van veel ouderen om thuis of in hun vertrouwde omgeving te kunnen blijven wonen. Dat vraagt er hoogstwaarschijnlijk wel om, de zorg kleinschaliger, in de buurt te organiseren.

• 5. Hiertoe is aan het IPB-Primos-model, waarmee de provinciale bevolkings- en woningbehoefteprognose is opgesteld, de module Fortuna gekoppeld. Met deze module kunnen ramingen worden gemaakt van de ontwikkelingen van de intramurale vraag (beschermd en beschut wonen) en de extramurale vraag van ouderen (geschikt wonen). De demografische ontwikkelingen, zoals die met het IPB-Primos-model zijn vooruit berekend, worden hierbij als basis genomen. De toekomstige vraag naar de verschillende vormen van wonen met zorg en welzijn hangt immers voor een belangrijk deel samen met deze bevolkingsontwikkelingen, met de vergrijzing als een van de meest opvallende kenmerken. Daarnaast wordt bij de vraagraming rekening gehouden met geslacht, huishoudenssamenstelling, opleidingsniveau en inkomen. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld, dat de zorgvraag (wat) toeneemt als iemand (een huishouden) alleenstaand is, een lage(re) opleiding of een laag inkomen heeft. Toekomstige verschuivingen in de samenstelling van de (ouder wordende) bevolking naar opleidings- en inkomensniveau zijn dus van invloed op de toekomstige vraag naar wonen met zorg en welzijn.<br>Het Fortuna-model is in 2016 samengevoegd met het Piramide-model. Het woongedrag van ouderen wordt gekoppeld aan mobiliteitsbeperkingen en aan meer algemene ontwikkelingen op de woningmarkt. Kenmerken van de woningvoorraad – is een huishouden woonachtig in een (sociale of geliberaliseerde) huur- of in een koopwoning – worden meegenomen. En er wordt gekeken naar woonkwaliteiten: de behoefte aan nultredenwoningen, aangepaste woningen en clusters van ouderenwoningen.<br>In 2019 is door ABFResearch voor het eerst ook (langs verschillende scenario’s) een inschatting gemaakt van de ontwikkeling van de vraag naar ‘Volledig Pakket Thuis’ (VPT, verpleegzorg aan huis) en van de uitstroom uit het ‘beschermd wonen’ in de GGZ. Met behulp van de aanbodcijfers van 2019 zijn deze scenario’s door de provincie Noord-Brabant ook doorgerekend voor alle gemeenten in de provincie.<br>- Zie ook: Faessen, W. en J. Willems (2019). <em>Verkenning wonen met zorg. Uitkomsten Fortuna 2019.</em> ABF Research, Delft, december 2019.
• 6. Faessen, W. en J. Willems (2019). <em>Verkenning wonen met zorg. Uitkomsten Fortuna 2019.</em> ABF Research, Delft, december 2019.
• 7. Commissie Toekomst Beschermd Wonen (2015). <em>Van beschermd wonen naar een beschermd thuis.</em><br>Advies ‘Commissie Toekomst Beschermd Wonen’, in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG, november 2015).

De opgaven realiseren

Er zijn tal van mogelijkheden om invulling te geven aan de opgaven op het vlak van het ‘wonen met zorg en welzijn’.
Zo kan de opgave voor het beschermd wonen – ruim 14.000 plaatsen extra tot 2045 – worden gerealiseerd door het aantal verpleeghuisplaatsen uit te breiden, bestaande verzorgingshuizen om te bouwen naar verpleeghuiscapaciteit en door nieuwbouw van kleinschalige complexen voor intensieve zorg.

Bij het beschut wonen vindt de eerstkomende jaren nog een (lichte) verdere afbouw plaats. Maar al snel (vanaf 2022) neemt de vraag naar beschut wonen weer toe. Daarom is het van belang na te gaan, waar en op welke wijze deze groeiende behoefte aan beschut wonen kan worden gerealiseerd. Vraag is, of het nog wel nodig is de komende jaren verzorgingshuizen te sluiten. Een optie kan bijvoorbeeld zijn, de vrijkomende plaatsen tijdelijk te gebruiken voor andere doelgroepen, zodat ze over een aantal jaren weer beschikbaar zijn voor ouderen.

Een andere manier om aan de groeiende vraag naar beschermd en beschut wonen te voldoen is via het Volledig Pakket Thuis (VPT). Daarmee wordt diezelfde zorg aan huis geleverd. Indien de vraag naar VPT verder stijgt, zal gekeken moeten worden, hoe deze zorg goed te organiseren is. Vooral geclusterde ouderenwoningen lijken geschikt voor het aanbieden van VPT (ook vanuit het oogpunt van een efficiënte levering van de 24-uurs zorg). Naast het creëren van nieuwe instellingsplaatsen kan er dus ook voor gekozen worden deze zorg via VPT te leveren in geclusterde ouderenwoningen. Op deze manier kan ook kleinschaliger zorg in wijk, buurt of dorp worden georganiseerd.
Naarmate dit meer gewenst is, zal ook de opgave om geclusterde ouderenwoningen te realiseren toenemen, terwijl tegelijkertijd de vraag naar beschermd en beschut wonen juist lager zal uitvallen dan nu in deze prognose is voorzien.

De opgaven voor het geschikt wonen zullen voor een groot deel in de bestaande woningvoorraad moeten worden gerealiseerd. Tot 2045 zullen er nog ruim 77.000 geschikte woningen extra beschikbaar moeten komen, waarvan 48.000 voor 2030.
De groeiende vraag naar geschikt wonen heeft voor het grootste deel betrekking op de koopsector: de aankomende generatie ouderen heeft veel vaker een koopwoning en blijft daar ook langer in wonen. Het aanpassen van bestaande woningen is hier een goede strategie. Nu men pas veel later in een verzorgings- of verpleeghuis terecht kan, passen ouderen steeds vaker de eigen woning aan. Doordat velen in de afgelopen decennia (nog) hebben kunnen profiteren van de prijsstijgingen op de koopwoningmarkt en in veel gevallen de woning voor een groot gedeelte of zelfs geheel is afbetaald, hebben veel van de oudere huishoudens ook de financiële mogelijkheden om de woning aan te passen, waarbij de woonlasten toch laag blijven. Afhankelijk van de zwaarte van de mobiliteitsbeperkingen en de mogelijkheden die de woning biedt, worden kleine of grotere aanpassingen gedaan. Op deze manier ontstaan meer nultredenwoningen en aangepaste (ouderen)woningen. Daarnaast gaat het ook om aanpassingen die bijvoorbeeld de risico’s op vallen moeten beperken.

Een deel van de ouderen verhuist echter liever naar een meer geschikte woning. Uit onderzoek van het CBS blijkt dat van de 55+-huishoudens een derde nog wil verhuizen; van de 75+ huishoudens is dat een op de zes huishoudens8. Gezondheid is de belangrijkste reden om te (willen) verhuizen, zeker bij oplopende leeftijd. Daarnaast zijn ‘een te grote woning’ of ‘geen tuin meer willen’ belangrijke redenen voor ouderen om te verhuizen.
Van de 55+-huishoudens met een koopwoning wil meer dan de helft bij verhuizing weer een koopwoning. Bij hogere leeftijden en een slechtere gezondheid neemt de voorkeur voor een huurwoning toe. De meeste oudere huishoudens die willen verhuizen zoeken een flat of appartement (60%). Bij 75+-huishoudens loopt dit op tot 75%. Dit betekent ook, dat 25-40% van de oudere huishoudens op zoek is naar andere woningtypen (dan een appartement).

Hoewel er de afgelopen jaren al veel woningen voor ouderen zijn gebouwd, stijgt de vraag nog sneller en is er een tekort aan geschikte woningen. En dat is jammer, want als ouderen geen geschikte woning in hun eigen buurt of dorp kunnen vinden, blijven ze vaak zitten in hun oude, vaak (te) grote, eengezinswoning9. Door voldoende woningen voor ouderen te bouwen, op de goede locaties, ontstaat bovendien doorstroming en komen er in de verhuisketen (uiteindelijk) ook woningen vrij voor bijvoorbeeld starters en (jonge) gezinnen.

Naast de grote vraag naar nultredenwoningen en aangepaste ouderenwoningen, is er in de koopsector een kleine, maar wel groeiende vraag naar geclusterde ouderenwoningen. Bij een verhuizing naar een geclusterde ouderenwoning wordt echter veeleer gekozen voor een huurwoning. De geclusterde ouderenwoningen vullen een gat in, dat door het verdwijnen van de verzorgingshuizen is achtergelaten. Ze zorgen voor ontmoetingsmogelijkheden en stimuleren samenredzaamheid. De vraag naar deze vorm van wonen en ook naar groepswoningen voor ouderen neemt toe.

In de huursector groeit vooral de vraag naar geclusterde ouderenwoningen. Daarnaast is er een beperkte groei in de vraag naar aangepaste woningen en tot 2030 nog een groei in de vraag naar nultredenwoningen. Omdat de huidige ouderen beschikken over hogere inkomens zit een groot deel van deze vraag bij huurwoningen in het geliberaliseerde segment. Naast corporaties zijn dus ook andere verhuurders (o.a. beleggers) en ontwikkelaars aan zet om deze woningen te realiseren. Ze kunnen dit doen door hun bestaande woningen aan te passen of geschikte woningen juist meer aan ouderen toe te wijzen. Ook kunnen corporaties en andere verhuurders huurwoningen verkopen waar minder vraag naar is (eengezinswoningen) en de opbrengsten investeren in het realiseren van woningen waar wel vraag naar is, bijvoorbeeld geclusterde ouderenwoningen.

Naast nieuwbouw kunnen geclusterde ouderenwoningen ook in de bestaande voorraad worden gerealiseerd, bijvoorbeeld door een complex met nultredenwoningen van de corporatie daarvoor te bestemmen en aan te passen en de woningen alleen nog aan ouderen toe te wijzen. De transformatie van leegstaande of leegkomende panden biedt eveneens kansen (o.a. de leeggekomen verzorgingshuizen en leegstaande kantoren), zeker als deze op een goede locatie liggen nabij voorzieningen. Een uitdaging bij het bouwen van geclusterde ouderenwoningen vormt het realiseren van gemeenschappelijke ruimtes, die gebruikt kunnen worden voor zorg of ontmoeting. De betrokken partijen (gemeente, verhuurder, zorgorganisatie) moeten hier samenwerken om de financiering en de realisatie hiervan te regelen, omdat lang niet altijd op voorhand duidelijk is, wie hiervoor verantwoordelijk is.

Om langer thuis te kunnen wonen is ook een samenhangende infrastructuur van zorg en welzijn in wijken en dorpen nodig. Het is de komende jaren een belangrijke taak van gemeenten om dit te realiseren. Inmiddels zijn hierin al flinke stappen gezet, mede ingegeven door de wijzigingen in het overheidsbeleid in de afgelopen jaren. Nu gemeenten beter zicht hebben op de nieuwe taken en beschikbare budgetten, samenhangend met de decentralisatie in de zorg, kan de zorg- en welzijnsinfrastructuur verder verbeterd worden.

• 8. Akkermans, M., R. Kloosterman en C. Reep (2020). <em>55-plussers over hun (toekomstige) woning.</em> Centraal Bureau voor de Statistiek, Statistische Trends, webpublicatie 10 augustus 2020.
• 9. De Groot, C. (2020). <em>Kwart miljoen ouderenwoningen gevraagd, liefst in eigen buurt.</em> RaboResearch, Rabobank-special, 20 april 2020.